© 2025 Nicholas Williams
Pùb gwir gwethys / All rights reserved
Clyckya obma ha goslowes / Click here to listen
Text an recordyans / Text of the recording
Egery in dyw several fenester rag gweles an text ha goslowes i’n kettermyn.
Open in two separate windows to see the text and listen at the same time.
Damcanieth flojyston ‘the phlogiston theory’, o tybyans sciensek yw aswonys hedhyw dhe vos fals. Herwyth an dhamacanieth yth o element gelwys flojyston. Yma an hanow-na ow tos dhyworth an ger Grêca phlojistos ‘leskys.’ Y hylly flojyston bos kefys in kenyver tra helosk hag y fedha relêssys in termyn loskvan. Herwyth an Grêk coth Empedoclês yth o peswar element i’n bÿs: dowr, air, tan ha dor— hag Arystotêles a gomendyas fatell o an elementys-na gwlëb, sëgh, tobm ha yêyn. Indelha y fedha tan consydrys dhe vos element hag yth o loskvan cresys dhe vos proces a bodrethes pò ‘decomposition’; nyns esa ev ow pertainya ma’s dhe stoff compôsys a moy ès udn radn. Saw gwelys veu nag esa loskvan sewys pùpprÿs gans collva a booster; ytho res o dyscudha prag yth o an negys indelha. I’n seytegves canvledhen Johann Becher a dhyllas y lyver Physica subterranea (‘Fysek in dadn dhor’), may kefyr an kensa referens dhe dhamcanieth flojyston. Becher a remôvyas tan hag air dhyworth rol an peswar element. In aga le ev a worras try sort dor: terra lapidea ‘dor meynek’, terra fluida ‘dor frosus’ ha terra pinguis ‘dor berryk’. Yth esa Becher ow cresy fatell o terra pinguis an element esa ow ry teythy oylek pò helosk dhe sùbstancys. Terra pinguis a veu das’henwys flojyston gans Georg Ernst Stahl, den a dhescas y gemek dhyworth Becher. Stahl a ylly styrya prag y fedha olcanow ‘metals’ lehës dhe bolter pàn vedhens leskys. Yth o damcanieth flojyston an chîff-styryans rag loskvan dres cans bledhen pò moy. Saw an Frank Antoine Lavoisier a spêdyas orth dyweth an êtegves cansvledhen dhe dhysprevy an dhamcanieth yn tien. Yth esa damcanieth flojyston ow targana y fedha taclow scaffa wosa bos leskys, drefen flojyston dhe vos a booster negedhek. Lavoisier a dhyscudhas bytegyns fatell wre olcanow gwainya pooster pàn vedhens leskys. Lavoiser a wre prevyansow a lesky sùbstancys in lestry airstanch ha indelha dysqwedhes fatell vedha an air i’n lester chaunjys der an loskvan ha radn anodho dhe vos consûmys dredhy. Lavoisier a dhesmygyas yn ewn fatell o gass an sùbstans gwainys dre losk hag ev a elwys an gass-na oxygen. Yma an hanow-na gwrÿs a dhew er Grêca: oxys ‘lybm, sherp’ ha’n wredhen -gen-‘denethy.’ Lavoisier a gresy yn cabm fatell o otham a oxygen rag gwil kenyver trenken pò ‘acid’. In spît dhe’n errour-na, ober Lavoisier a surhas an tybyans fatell o loskvan hag oxydîsans ‘oxydisation’ an keth tra ha flojyston dhe vos tarosvan. Pelha y brevyansow a dhalathas an ûsyans a’n geryow oxygen, hydrogen ha nîtrogen avell henwyn systemek in kemek. Lavoisier y honen a dhesmygyas an hanow hydrogen in mes a’n geryow Grêca hydro- ‘dowr’ ha -gen- ‘denethy,’ rag warbarth gans oxygen yth esa hydrogen ow qwil ‘dowr’. Yth yw nîtrogen ‘nitrogen’ ken hanow a’n keth sort-na. An hanow a veu comendys i’n vledhen seytek naw deg gans an kemyst Frynkek Jean Chaptal, rag y feu dyscudhys fatell o nîtrogen present in trenken nîtrek ‘nitric acid’ hag in nîtrâtys ‘nitrates.’ Lavoisier bytegyns a henwys nitrogen azote, dhyworth an ger Grêca azôtikós ‘dyvew, heb bêwnans’, rag nîtrogen yw gass tagus pò ‘asphyxiant’.