Clayhanger
Arnold Bennett
Lÿs an Dre, Burslem (Bursley i'n novel)
Andrew Woodvine
Lecyans
Creative Commons Attribution 3.0 Unported
Chaptra 1
Dôwethva udn scolvaw
Kernowek © 2025 Ian Jackson
Yma Gerva awoles
I
Edwin Clayhanger o sevys wàr bons an dowrgledh, a leder serth hag a vryckys rudh, i’n valy inter Bursley ha’y mestra Hillport. I’n tyller-na yth esa Dowrgledh Knype ha Mersey ow settya or west dhe dhywysyans an Pymp Tre. A’n barth ëst yth esa pednow whel, chymblys, ha fornow, owth istyna res ha res in bàn, dyslyw i’ga nywl aga honen. A’n barth west yth ascendya Hillport Fields alês, plos a fylgeth, mès gwir o an lies kewÿth hogen, ha’n trûlerhow gwiùs, bys i’n grib lybm mayth esa Eglos Hillport tirnos warnedhy. Dres an grib, ha goskesys gensy warbydn radn a’n êthow parhus a’n Pymp Tre, y kefy Oldcastle, bùrjestra vrav ha coth ha Tôry, hag ena hy Scol Gres istorek, mayth esa Edwin Clayhanger ow kerdhes dhyworty dhe dre. An vùrjestra vrav ha coth ha Tôry a brovia dyscans rag oll an Pymp Tre, saw mylegys o an randir dre nîcyta dybyta hy ragvreusow. Cans bledhen alebma, pelys ny wrussa dowrgledh vëth na ve batel hegas wherys i’n Seneth inter an dywysyans ha’n vùrjestra vrav ha coth, esa ow sensy bos dowrgledhyow godros tydn wàr hy roweth avell fog daromres. Dew ugans bledhen ha deg alebma, an vùrjestra vrav ha coth a wrug spêdya rag constrîna dhe’n brâssa hens horn in oll Englond resek dre direth gwag, pymp mildir pell, in le a resek der an Pymp Tre, awos hy dhe abhorrya ewn an nôcyon a hens horn. Hag i’n jëdh hedhyw, pobel a vydn govyn prag yma dhe’n Pymp Tre, gans kevreth hens horn arbednyk a’n par-ma, teythy tabm dres musur a ranvroegieth. An manylyon specyfyk-ma ymôns y, nes lowr, ow tùchya istory pùb huny a’n dhew cans mil enef yw tregys i’n Pymp Tre. Scant ny wodhya Oldcastle bos awedhyans pòr efan dh’y gockyneth goruhel.
Udn Gwener gwynsak yth o, in mis Gortheren 1872. An dowrgledh, north ha soth y lînen, a dhastewynya ebron a vlou hag a wydn. Tro ha’n pons in mes a’n north yth esa scath ow tones, scath hir ha cul a’n cledhyow, ha’y tho a bêklednow. Tro ha’n pons in mes a’n soth yth esa scath haval ow tos, syger hy thoth. An hens hâlya o leun a lis, glusek ha gorm, rag in myns glaw yth esa an vledhen-na ow terry recordys oll an dewetha cans bledhen ha hanter-cans. Deg lath warn ugans dhyrag pùb scath, yth esa margh anfusyk ow lavurya an lis ahës in udn drebuchya. Strîvyans lel onen a’n bestas a recêva tonyk larj dhyworth mowes noth hy dywverr, ha hobma ow crùllya whyp adro dh’y arrow cabm, brâs aga mellow. Yth esa an flogh, mostys ha pylednek, ow tauncya i’n lis rych adro dhe denwednow an margh gans an joy sempel-na yw longus dhe neb re beu rewardys a’y fara dâ der gubmyas dhe whyppya yn tygabester rag an kensa treveth.
II
Edwin, ha’y elydnow wàr grenel meyn an pons, a wre meras wàr an flogh, an whyp, ha’n eneval eskernek yn tyfreth. Nyns o va ke’ys màn warbydn pajont pigus an bêwnans, saw preder y vrës o omgellys in maters behus sad. I’n keth dëdh-ma ev a worfednas y scolyans, ha’y lagasow, pàn wrug posa wàr an pons, ny welens best o gostyth ha flogh o lowenhës, mès bÿs nag yller convedhes yn tâ, kefrës voward oll problemow an bÿs ow compressa warnodho. Ev o mon y gorf, cledhek y stauns, dygempen y aparell, colour scav dh’y vejeth, gwyskys in dyllas plethys du, ow ton an dewetha sawgh a’y lyfryow scol in jypser gorleun adreus y scodhow, ha cappa heb shâp settys wàr y vlew, gans ispan balegys adhelergh. Yth esa dhodho golok hirethek dres musur: an keth wolok a sempleth hag a wiryonsys usy ow merkya an moyha radn a’n vebyon whêtek aga bloodh. Yth hevelly tra vethus, trajyk ogasty, dell vedha transformys a verr spÿs an creatur anfel sempel-ma, ha’y lagasow hegar hag onest, mar whensys dhe gresy pùptra herwyth semlant; dell vedha an creatur dynam-ma heb experyens a’n bÿs transformys scon in den tevys, den war, anhegol, crytycus. Sempleth an lagasow-na, y halsa cotha lagas ola ragtho.
An pyctour-ma a Edwin avell enef wiryon hirethek a via chêson dhodho rag wharth. Seyth bledhen yth esa va i’n scol, hag owth omsensy y honen smat aflythys heb faladow. Ev a dyby traweythyow y vos onen a wodhya brusy an bÿs dhe well ages an moyha nùmber a’n dus verwyl i’n côstys-na.
“How! An Sul!” ev a leverys, isel lowr heb trailya lagasow.
Y feu maw aral, nebes yonca, nebes le hir, ha dygempen evyn moy y wysk, devedhys neb fordh bys i’n pons, ha hebma o posys gans y geyn orth an crenel mayth esa elydnow Edwin powesys warnodho. Lagasow hebma o sempla ha moy dhe blebmyk ès lagasow Edwin, ha’y wessyow o formys fast, dell hevelly, in minwharth dâ y jer. Hanow hebma o Charlie Orgreave, saw pùpprës i’n scol ev o gelwys “an Sul” – adar “Sul”, mès “an Sul” – ha ny ylly den vëth styrya an les-hanow gans auctoryta fatla veu kefys. Dalathfos an hanow êth dhe wandra in oos kenistorek y floholeth. Ev hag Edwin, yth êns mâtys nans o lower bledhen. Ty lelder dre liow uthyk ny wrussons y; naneyl fùndya cowethas kel; na ny vydnens y piga ragvregh ha screfa certan geryow gans goos; rag ny vedha devosow performys a’n par-ma marnas in Harrow, ha martesen in Scol Uhel Oldcastle, o omhevellys warlergh Harrow. An brâssa sewyans a’ga felshyp o fatell esens y cowethys pòr venowgh warbarth, ow kemeres plesour in presens an eyl gans y gela der anyen heb godhvos, ha fatell vedhens y pùb termyn ow scodhya an eyl y gela in kenyver argyans poblek, pynag oll a ve otham gans hedna a fâlsury skiansek.
“Ow gaja dell wra scath vy hedhes an pons kyns scath jy,” yn medh an Sul. Gans gway injyn a’y scodhow ev a wrug araya y honen may fe an crenel ow perthy poos y jypser.
Edwin Clayhanger a omdrailyas yn hell, ha convedhes an pëth a wrug an Sul perhenegy avell ‘scath ev’ dell o hebma an scath aral, esa owth avauncya in mes a’n soth.
“Margh pò scath?” Edwin a wovydnas.
“Scath, pedn arâg heb mar,” yn medh an Sul.
“Wèl,” yn medh Edwin, wosa arwhythrans a’n dhyw scath, otta gorrys in kesstrîf heb gwetyas, hag ev owth acôntya gweres an flogh gans hy whyp, “Me a wystel pymp.”
“Pana whedhlow!” y whrug an Sul ow protestya. “Th’o promys ny – bydnar re wystla le ès deg – dell wodhes sur.”
“Eâ, mès –” yn medh Edwin, in udn hockya bohes y vodh.
“Mès pandra?”
“Dâ lowr. Deg,” Edwin a wrug agria. “Saw nyns yw gwary teg. Th’esta pell dhyragtho solabrës.”
“Malbe ny vern!” yn medh an Sul, ha’n ton heb appêl. I’n leveryans a’n rebuk-ma yth o dyffrans cler inter y gows ev ha cows Edwin. Leveryans an Sul o le gwredhys i’n vro; yth esa hynt a son ‘e’ cot in y ‘a’, ha toth qwyck dhe’n kessonyow, na ylly Edwin dry bythqweth dh’y gows y honen. Yth o leveryans an Sul uhelha in y rencas heb rach kepar dell y’n jeva gwysk moy dygempen. In chy an Sul yth esa nebonen, heb dowt, na dhescas creft an cows i’n Pymp Tre.
III
Yth esa va ow tallath gwil towlen, mayth o trewa serth chif-selven dhedhy, rag jùjya an lester budhek yn kewar, ha dal gomplek a alsa sewya, na ve apert yn scon fatell vedha scath Edwin fethys sêmly lowr, in spit dhe strîvyans hudhyk an vowes vian. An margh na vydna omry marnas ev a varwa, nyns o selwys a gowl-gollva in pùb stap lemen der y spyrys dydrygh, pòr goth kyn fe. Ha’n scath aral kyns ès dell drehedhas an pons, Edwin a wrug dascor soladhëdh an deg marblen.
“Otta sy. Ha tàn, prag na, an re-ma gansa,” yn medh, ow keworra pymp moy dhe’n deg – oll y berhednans. Nyns o an re-ma tra idhyl avell marblen a’n jëdh hedhyw, tegen dhe flehes bian; ‘rynker’ prowt yth êns y, lyw du ha brithter gwydn, mytern marblednow i’n dedhyow may fedha oll an bobel ow prevy an gwary-na. Edwin a wrug meras ortans, hanter-edrygys, pàn esens a’ga groweth intra dhêwla an Sul. Yth hevellens y rychyth barthusek inter an dhêwla-na, ha preder Edwin o kepar ha brës neb den dampnys pàn wrella kemyna y jewelys wàr an crogpren. Ruglans y feu, ha dhe’n Sul awotta calesen o lebmyn brâssa wàr y vordhos.
An kensa scath, ha’y margh pell dhyrygthy, a dremenas yn lent in dadn an pons ha passya dhe’n north, tro ha’n mor, ha’n carg clojow leun a bryweyth. Wàrlergh hobma y teuth, in udn slynkya, an lester fethys, hag ino tas ha mabm an vowes vian, ha’y breder hy ha’y wheryth, ha kegyn ha parleth ha chambour hy, ha chymbla meur y vog, ha covyon hy ha pùptra o longus dhedhy, in delergh an scath, ow passya in dadn vysach an dhew vab, o trailys dhe’n dowr, ha’n whyp ow crackya whath in hans dhe’n pons. Y a welas torr dhown an lester, inter an pêklednow gwydnys, bos leun a bry.
“A ble yma an pry-na devedhys?” Edwin a wovydnas. Warnodho y teuth whans nowyth desempys a wodhvos yn whiryon, hag inwedh i’n eur-ma y codha dhodho omdhon avell den, ha ry qwestyons manly.
“Runcorn,” yn medh an Sul, gans scorn. “Dar ny ylta gweles hedna, paintys wàr an scath in pùb le?”
“Prag y fydnons y kerhes pry dhia Runcorn, kebmys pellder?”
“Nyns usons ow kerhes dhia Runcorn. Ymôns y ow kerhes in mes a Gernow. Yth yw drës – dres an mor!” Ev a wharthas.
“Pyw a’n descas dhis?” Edwin a wrug demondya yn fen.
“Y’n gor pùb huny!” yn medh an Sul in maner vryntyn, heb kelly y vin jolyf iredy.
“Dyowlek stranj, dell hevel dhybmo,” yn medh Edwin, isel y lev, wosa ombredery, “fatell vydnons y kerhes pry oll an fordh a droyll-na, only rag gwil chêny obma anodho. Prag y carsens y dôwys an very tyller-ma rag gwil chêny ino? Me a soposya prest –”
“Ogh! Deus alebma!” ha’n Sul ow coderry cows. “Th’yw bartuw udn eur, pò holergh voy!”
IV
Y êth in udn ascendya an ladn hir dhia’n dowrgledh bys in Manor Farm, an poynt uhel mayth esa aga fordhow ow tyberth, an eyl ow lêdya dhe Bleakridge yn tydro, mayth o Orgreave tregys, ha’y ben ow mos igam-ogam wàr nans, der an prasow dysprêsys, aberveth in Bursley hy honen. Aga ûsadow o dyberth heb ger, fest gothys in taw Spartan kepar, hag y a vynsa gwil hedhyw sur in ketelma, ha’ga dewetha kerdh-ma avell dew scolvaw warbarth hanter-cans kebmys kyn fe. Saw happyans sodyn a wrug mellya. “Gorta!” a grias an Sul.
A'n soth, mildir ha hanter dhywortans, i’n êthednow o cùrun gweyth horn Cauldon Bar, y feu glyttrans melen na yll unweyth an howl siansus y dhalla, ena dew ryver a dan a spryngyas in mes a’n glyttrans ha resek in mil lyw teg ha dainty wàr denewen meneth scubyon wàr woles. Yth esens y ow tylla nebes tonys atal tedhys in Gweythva Cauldon Bar. An dhew ryver o cregys, rag merwel tabm ha tabm in nywl an mog. Y a rudhyas ha mos faint, ha ty a bredersa y bosons vanyshys, ha ty a’s gwely whath, ena y a scappyas dyworth an lagas confowndys, marnas cloud a’ga gweresa myjyn warbydn an howl; ha’n tecter gorhanus, mès cot y dermyn, a veu dewedhys rag nefra.
“Now!” Edwin a leverys yn sherp.
“Udn vynysen deg secùnd,” yn medh an Sul, a wrug kibya y euryor in mes, ha’n dra-na o devîs afrecknadow, gans bës secùndys in cres y fâss. “Re Jovyn! Hèn o onen dâ.”
Tecken moy, ha dew vaw erel, byhadna, ha pùb behys a jypser, a veu dysqwedhys dres tâl an vre, ow tos dhia’n dowrgledh. “Gas ny pols dhe wortos,” an Sul a leverys dhe Edwyn, ha pàn na showya an vebyon vian hast vëth, ev a grias dres an dyfeth a lusow esa intredhans: “Ponyowgh!” Y a wrug ponya. Yonca breder dhodho yth êns y, Johnnie ha Jimmie. “Tanowgh hebma ha don dre!” ev a erhys, ow tedna cron y jypser dres y bedn kettel dheuthons y nes. In taw tenkysek y a wrug obeya an turont gay y vin.
“Pandra vynta gwil?” Edwin a wovydnas.
“Me â dha fordh jy neb hës.”
“Mès a ny leversys y bosta gwag heb kydnyow?”
“Me a dheber try thregh bowyn in le ow dewdregh ûsys,” yn medh an Sul heb rach.
Edwin o môvyes. Kefrës an Sul o môvyes, drefen wodhvos ev dhe môvya Edwin. Prÿs pòr solem o, wosa pùptra. Saw ny vydna na’n eyl na’y gela amyttya y vos amuvys gans an solempnyta. Rag hedna, an eyl kyns oll, dhana y gela, a dhalathas tôwlel bùly bian dres an brâssa a’n try foll o poynt a les in Manor Farm, ow strîvya cravas enep an dowr gans nell garow. Pàn gowl-wrussons y dùstuny, dhodhans aga honen, nag o an jëdh-ma ow tyffra wàr neb cor dyworth pùb dëdh aral a fynyshya termyn a scol, yth ethons y in rag.
A'n tu aglêdh yth esa dew bedn whel, ha’ga rosow dobyl ow troyllya uskys in taw smoth, ha’n jynjy ow pyffya hag oll an carvenow ha taclenow a whel men horn brâs. A’n tu adhyhow yth esa an amêthva varthys, gans skyberyow ha deys ha gwelyow ÿs hag oll, heb convedhes, dell hevelly, coyntys dygoweth hy i’n plain gwary-na a vostethes dywysyans. Arâg, omlêsys wàr vre vian i’n valy efan, yth esa penserneth Eynda-rudh an dre Bursley – chymblys hir ha fornow rônd, scolyow, an varhas cogh nowyth, tour loos an eglos coth, mondour uhel an eglos awaylak, mondour isel an eglos a blegya glin, ha’n chapelyow rudh tewl, ha rêsyow a dreven rudh bian gans chymblys melen aga fottow, hag el owrek Lÿs an Dre a’y sav a-uhon yn frav. Yth esa an lywyow gell ha rudh hebask a’n pyctour-ma, in dadn roos a lienyow frôsek a vog, ow kesseny dâ dres ehen gans lywyow glas yêyn an ebron jeckerys. Tecter a veu colenwys, ha den vëth ny’n gwelas.
An vebyon a skydnyas heb ger, dre an prasow ha’n bryckys scùllyes warnedha, mayth esa udn pò dew vargh ow pory worth an gwels cot. Ryb pons an hens horn, ha lînen branch mûn degys ganso dres an trûlergh, y whrussons keschaunjya tysk geryow berr gans an wonesyjy yonk a vedha gwary towl-an-men i’n tyller-na pàn ve eur an kydnyow; ha’n Sul a wrug addya dhe’n cùntellyans a veyn ha bùly bian o settys wàr is-lehow an jîstys horn isel. Maw stranj – ev a dos gorra deg mil ven wàr an lehow kyns merwel, pò peryshya in attent. Rag hedna Edwin a’n gelwy traweythyow “Gwas Perysh-in-attent”. Nebes pelha ha yet gweythva egerys a dhysqwedhas whe den in gwary rynkers nôbyl wàr splat leven ogas dhe’n jyn montolly. An whe den-ma o Mêstrysy Ford, Carter, hag Udall, an try howethyas o perhen an gweythva, ha try a’ga arfedhysogyon. Pùb huny o gwarior brâs y hanow, hag yth esa an vebyon ow tarya rag meras pàn wrug an whe den plegya udn glin ogas dhe’n dor, ena setha an rynkers in mes a vës brâs berrdew gans fors canon ha gans kewerder na ylly maw vëth, saw in hunros, obery kepar. “Re’m pât!” Edwin a hanajas a’y anvoth pàn spêdyas udn tedn ùnpossybyl; ha’n sethor barvak, plêsys gans trùbyt yowynkes-ma, a wrestyas y aparn gwydn dhe gelgh culha vëth adro dh’y wast. Edwin, byttelê, nyns esa ow predery a’n gwary, mès a vatel whath aragtho, ha fatell vedha ev gwadnhës i’n omlath, drefen i’n dewetha apposyans, Charlie Orgreave, udn vledhen yonca agesso, a’n herdhyas in mes a’n secùnd plâss i’n scol. Yn medh an derivas scol in y bocket: “Savla i’n class rag an termyn a dheu: tressa”; ny vedha ragtho “termyn a dheu”, dell wodher, ha’n derivas ow remainya. Den yonk pàn ella in omdowl gans an escar galosek – y das ev – ny yll affordya prall unweyth mar drufyl avell derivas nag usy ow longya màn dhe’n mater.
Charlie Orgreave a inclynyas y bedn in benatuw desempys, ha departya, cosel dâ y jer, hag ow tyby, heb dowt, ev dhe vos cablus a sentementalyta morenus mara kertha gans y vâta na felha. Hag Edwin a wrug benatuw i’n keth vaner ha mos lent aberth in ker droya Bursley. An preder in y golon o: “Lebmyn me yw ow honen oll. Lebmyn me a res eneby an dra, ow honen oll.” Hag y sensy ev bos kefrës y das ha’n ûnyvers in kefrysyans wàr y bydn.
GERVA – GLOSSARY
Definitions have generally been confined to those relevant for the story. To keep the glossary to a manageable length the listing excludes the most common words. These are best looked up in Gerlyver Kescows (Ian Jackson).
On-line at https://www.skeulantavas.com/vocabulary/gerlyver-kescows-2nd-edition
If you need grammar, by far the most helpful book is Desky Kernowek (Nicholas Williams, Evertype 2012).
The system of notation in the following list is the same as in Gerlyver Kescows 2nd edition. In particular, the symbol ‖ indicates a word with two stresses of more or less equal force, and an underlining shows a single stress when it does not fall on the penultimate syllable of the word.
adreus prep across
affordya v afford
afrecknadow adj inestimable
amêthva f amêthvaow farm
amuvya = môvya (emotion)
aparell m apparel
appêl m appeal
argyans m argument
bartuw = abarth Duw
barvak adj bearded
beha v burden
behus adj burdensome
berr adj brief
berrdew ‖ adj stubby
bës brâs m besias thumb
brithter m spottedness
bùrjestra f bùrjestrevow borough
budhek adj victorious
calesen f calesednow tumour
canon m canonys cannon
checkerys adj chequered
cogh adj scarlet
collva f collapse
confowndya v baffle
cowethya v associate
cowethyas m cowethysy partner
crackya v crack
creatur m creaturs creature
crenel m crenellys parapet
crogpren ‖ m crogprednyer ‖ scaffold
crùllya v curl
crytycus adj detracting
das f deys rick
delergh m stern
devos f devosow rite
dôwethva f end
dydrygh adj indomitable
dyffra v differ
dyfreth adj uninterested
dygabester adj unrestricted
dynam adj immaculate
dyowlek adj devilish
dyslyw adj dim
dysprêsya v neglect
dywverr du (lower) legs
edrygys adj regretful
eneby v face
eneval m enevales animal
eskernek adj bony
eth f êthow vapour
evyn adv even
faint adj faint
fâlsury m dishonesty
floholeth m childhood
fog f fogow focus
forn f fornow oven, kiln
fynyshya v finish
glusek adj sticky
glyttrans m gleam
gonesyas m gonesyjy workman
gorleun adj bursting
goruhel adj sublime
gwiryonsys m innocence
gwiùs adj winding
gwredhya v root
gwydna v whiten
happyans m incident
hebask adj sedate
hegas adj violent
hell adj tardy
hens hâlya m hensy towpath
hirethek adj wistful
hynt m hyntys hint
idhyl adj paltry
is-legh ‖ f is-lehow ‖ under ledge
jist m jîstys girder
kel adj secret
kemyna v bequeath
kenistorek adj prehistoric
ker droya f maze
kesseny v harmonize
kewÿth ‖ col hedgerow
lemen prep except
les-hanow ‖ m les-henwyn ‖ nickname
lînen branch f lînednow branch line
ly m liow oath
Lÿs an Dre phr The Town Hall
malbe = malbew dabm
manly adj manly
marblen f marblednow marble
mell m mellow joint
mestra f mestrevow suburb
methus adj shameful
mondour ‖ m mondourow ‖ spire
morenus adj girlish
mostys adj filthy
mylegys adj blighted
nîcyta m ignorance
nôbyl adj noble
omgellys in phr lost in
omhevelly dhe phr imitate
ow gaja dell phr I’ll bet you that
pajont m pajons pageant
parhus adj persistent
pedn whel m pednow pit-head
pêklen ‖ f pêklednow ‖ tarpaulin
penserneth m architecture
performya v perform
perhednans m possession
perhenegy v appropriate
perthy v bear
peryshya v perish
pigus adj piquant
prall m prallow handicap
presens m presence
pryweyth ‖ m earthenware
pyffya v puff
pylednek adj ragged
qwyck adj brisk
ragvregh f ragvrehow forearm
ranvroegieth f provincialism
re Jovyn interj by Jove
rebuk m rebukys rebuke
rudhya v redden
ruglans m rattling
rynker m rynkers rinker
sawgh m sawghyow load (for carrying)
sethor m sethoryon shooter
scolvaw ‖ m scolvebyon ‖ schoolboy
scolyans m schooling
scorn m scorn
scubyon pl refuse
sempleth m simplicity
sentementalyta m sentimentality
setha v shoot
smoth adj smooth
soladhëdh adv a while ago
spryngya v spring
syger adj sluggish
tarya v tarry
tegen f tegednow plaything
tenkysek adj fatalistic
tirnos ‖ m tirnosow ‖ landmark
tonyk m tonygyon tonic
Tôry adj Tory
towl-an-men ‖ m pitch-and-toss
trajyk adj tragic
transformya v transform
trùbyt m tribute
ty v swear
wrestya v twist
yowynkes m youth